ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΡ ΛΟΥΤΣIΝΑ ΛΕΚAΒΣΚΑ ΑΝΔΡΙΝΟΠΟYΛΟΥ
Το 2005 η Ellen MacArthur έγινε η γρηγορότερη ιστιοπλόος που κατάφερε να κάνει το γύρο της γης. Η εμπειρία του ασυνόδευτου ταξιδιού σε ένα σκάφος, που έγινε το σπίτι της για πάνω από δύο μήνες με περιορισμένες προμήθειες, έχει γίνει γι’ αυτήν μια μεταφορά του πλανήτη μας, με τους διασυνδεδεμένους κύκλους του και το πεπερασμένο των πόρων του. Αυτές οι σκέψεις ήταν τόσο έντονες, που 5 χρόνια αργότερα, η Ellen MacArthur ίδρυσε ένα Ίδρυμα (Ellen MacArthur Foundation) με αποστολή την επιτάχυνση της μετάβασης στην κυκλική οικονομία, που αποτελεί πλέον ένα ινστιτούτο που ηγείται παγκοσμίως σε θέματα κυκλικής οικονομίας.
Η κυκλική οικονομία είναι ένα οικονομικό σύστημα, το οποίο έχει εξελιχθεί σε αντιπαραβολή της γραμμικής οικονομίας του «take-make- dispose» που έχει κυριαρχήσει στον τρόπο ζωής στον πλανήτη. Η κυκλική οικονομία είναι μια σύνθετη έννοια και απαιτεί συστηματική προσέγγιση, κατανοητή ως μια ολοκληρωμένη αναδιάταξη του τρόπου λειτουργίας του οικονομικού συστήματος στο σύνολό του. Προϊόντα και υπηρεσίες πρέπει να (επανα)σχεδιαστούν με τέτοιο τρόπο ώστε να μην παράγονται απόβλητα και σε περίπτωση που δημιουργηθούν, θα πρέπει είτε να αξιοποιηθούν εσωτερικά, από τον ίδιο τον παραγωγό, είτε από άλλους κλάδους ή τομείς, ως πόρος. Για να συμβεί αυτή η μετάβαση στο κυκλικό μοντέλο οικονομίας, χρειάζεται μια ολιστική προσέγγιση, λαμβάνοντας υπόψη και εμπλέκοντας όλα τα μέλη της αλυσίδας αξίας (value chain).
Η κυκλική οικονομία θεωρείται λύση στις παγκόσμιες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα, όπως την κλιματική αλλαγή, τη ρύπανση, τις τεράστιες ποσότητες αποβλήτων και την απώλεια βιοποικιλότητας. Ως εκ τούτου έχει καταστεί εγγενές στοιχείο των στρατηγικών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής όπως περιγράφονται στο Σχέδιο Δράσης για την Κυκλική Οικονομία (Circular Economy Action Plan) και στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία (European Green Deal). Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία περιγράφει τις ψηφιακές τεχνολογίες ως κρίσιμο παράγοντα για την κυκλική μετάβαση. Τι σημαίνει όμως αυτό στην πράξη και με ποιον τρόπο χρησιμοποιούνται οι τεχνολογίες για να επιταχυνθεί η μετάβαση αυτή; Διάφορες προσεγγίσεις για τη χρήση ψηφιακών τεχνολογιών για κυκλική μετάβαση, με σχετικά παραδείγματα περιγράφονται παρακάτω. Ο στόχος της κυκλικής οικονομίας είναι να επεκτείνει τον κύκλο ζωής ενός προϊόντος. Αυτό γίνεται συχνά με την εφαρμογή επιχειρηματικών μοντέλων κυκλικής οικονομίας που βασίζονται σε δραστηριότητες διαμοιρασμού, μίσθωση, επαναχρησιμοποίηση, επισκευή, ανακαίνιση, και ανακύκλωση. H ενισχυμένη συνεργασία και επικοινωνία μεταξύ των ενδιαφερομένων και διακλαδικών εταίρων είναι ιδιαίτερα σημαντική για να μπορέσουν να λειτουργήσουν τέτοιου είδους μοντέλα.
Οι ψηφιακές τεχνολογίες έρχονται ως παράγοντες διευκόλυνσης, συνδέοντας δεδομένα, συσκευές και ενδιαφερόμενους φορείς διαφορετικών στοιχείων των αλυσίδων αξίας και βελτιστοποιώντας την ανταλλαγή πληροφοριών και δεδομένων μεταξύ τους. Αυτό είναι απαραίτητο λόγω της φύσης της κυκλικής οικονομίας, όπου ένα απόβλητο/παραπροϊόν ενός φορέα μπορεί να γίνει πόρος για έναν άλλο. Ένα σημαντικό εμπόδιο για την επίτευξη κυκλικών συνεργασιών είναι η έλλειψη ανταλλαγής πληροφοριών που είναι κρίσιμες για την εύρεση κατάλληλων συνεργατών.
Ψηφιακά εργαλεία και πληροφοριακά συστήματα, όπως ηλεκτρονικές αγορές (e- marketplaces) και πλατφόρμες βιομηχανικής συμβίωσης, εντοπίζουν πιθανές συνεργασίες παρέχοντας τις απαραίτητες πληροφορίες για την προσφορά/ ζήτηση και διευκολύνοντας την επικοινωνία μεταξύ των φορέων της αλυσίδας αξίας, καθώς και εκείνων που δραστηριοποιούνται παραδοσιακά σε διαφορετικούς κλάδους. Μια άλλη σημαντική πτυχή που σχετίζεται με την επικοινωνία είναι η διαφάνεια και η βελτίωση της διαθεσιμότητας των δεδομένων ενός προϊόντος στους καταναλωτές και σε άλλους παράγοντες της αλυσίδας αξίας. Τα ψηφιακά διαβατήρια προϊόντων συγκεντρώνουν τα δεδομένα των προϊόντων κατά μήκος της αλυσίδας αξίας και περιέχουν πληροφορίες σχετικά με τα υλικά και περιβαλλοντικά τους στοιχεία, όπως προέλευση, σύνθεση, επιλογές επισκευής και αποσυναρμολόγησης καθώς και πληροφορίες κατάλληλων τρόπων απόρριψης τους.
Η χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών για την κυκλική οικονομία έχει βοηθητικό ρόλο στην αποτελεσματική χρήση των δεδομένων για τον επανασχεδιασμό και τη βελτιστοποίηση των διαδικασιών, ώστε να είναι πιο κυκλικές. Μερικά παραδείγματα περιλαμβάνουν βελτιστοποίηση χρησιμοποιώντας ψηφιακά δίδυμα (digital twins), τρισδιάστατη εκτύπωση (3D printing) που επιτρέπει τη χρήση του ακριβούς υλικού που απαιτείται, λογισμικό που αξιολογεί τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις και επιτρέπει τη διερεύνηση διαφορετικών σεναρίων. Η βελτιστοποίηση διεργασιών που περιλαμβάνει την αξιοποίηση δευτερευόντων ρευμάτων μιας παραγωγικής διαδικασίας και τον εντοπισμό των κρίσιμων σημείων για τη μείωση των αποβλήτων και των εκπομπών και την ελαχιστοποίηση της κατανάλωσης ενέργειας και πόρων, εκτελείται συχνά χρησιμοποιώντας διάφορα ψηφιακά εργαλεία. Επιπλέον, σύγχρονα βελτιωμένα συστήματα διαχείρισης απορριμμάτων που βασίζονται συχνά σε ψηφιακές λύσεις (IoT, αισθητήρες, διαδικτυακές πλατφόρμες και εφαρμογές) και η προώθηση επιχειρηματικών μοντέλων που βασίζονται σε υπηρεσίες που υποστηρίζονται από διαδικτυακές πλατφόρμες διαδραματίζουν επίσης κρίσιμο ρόλο.
Τέλος, τα ψηφιακά εργαλεία βοηθούν στην ευαισθητοποίηση και την ενδυνάμωση των πολιτών και των πελατών. Η επιτυχία της μετάβασης εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη συμμετοχή αυτών των παραγόντων. Ο ρόλος των ψηφιακών τεχνολογιών αφορά την εκπαίδευση, την αύξηση της ευαισθητοποίησης και την παροχή πληροφοριών βιωσιμότητας στους καταναλωτές με ελκυστικό τρόπο, χρησιμοποιώντας τεχνικές οπτικοποίησης, VR και την προσέλκυση του καταναλωτή μέσω εφαρμογών για κινητά και διαδραστικούς πίνακες ελέγχου. Συχνά, διαδικασίες που προσελκύουν και δίνουν κίνητρο στους καταναλωτές για την ανακύκλωση (incentive schemes) π.χ. πλαστικών ή ψηφιακών συσκευών, βασίζονται σε εφαρμογές για κινητά.
Για να διασφαλιστεί ότι το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της ίδιας της ψηφιακής μετάβασης ελαχιστοποιείται, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να εφαρμόζονται τα «take-back» συστήματα για ψηφιακές συσκευές. Ενώ οι ΤΠΕ είναι ένας σημαντικός παράγοντας διευκόλυνσης της κυκλικής μετάβασης, ο ίδιος ο τομέας έχει σημαντικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα, κυρίως λόγω της μεγάλης χρήσης πρώτων υλών και ποσοτήτων ενέργειας που χρησιμοποιούνται. Η χρήση της τεχνολογίας στην κυκλική μετάβαση θα πρέπει να εφαρμοστεί παράλληλα με την αντίστοιχη μετάβαση του συστήματος παραγωγής ενέργειας.
Η σύνοδος κορυφής COP26, η οποία από πολλούς θεωρείται ως η τελευταία ευκαιρία να μετατραπούν οι δεσμεύσεις σε πράξεις, πραγματοποιείται καθώς γράφεται αυτό το άρθρο, ενώ οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής παρατηρούνται εντονότερα τα τελευταία χρόνια, τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και στην Ελλάδα. Η ανάγκη για συστηματική μετάβαση είναι εμφανής και όπως είπε κάποτε η Ellen MacArthur «Αν μπορούσαμε να οικοδομήσουμε μια οικονομία που θα αξιοποιεί τα πράγματα αντί να τα εξαντλεί, θα μπορούσαμε να οικοδομήσουμε ένα μέλλον». Είναι σαφές ότι η τεχνολογία μπορεί να αποτελέσει τη ραχοκοκαλιά αυτής της μετάβασης.
