Τι είναι η 'κοινωνική καινοτομία' όπως αναφέρεται στο Horizon Europe?

ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΚΑΝΕΤΗ

Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσω να αναδείξω τις βασικές αρχές της κοινωνικής καινοτομίας ως ένα νέο ερευνητικό και επιστημονικό κλάδο. Ως προς τον ακριβή ορισμό δεν υπάρχει πλήρης ταύτιση σε όλο τον ακαδημαϊκό και ερευνητικό κόσμο καθώς υπάρχει ποικιλομορφία ως προς τα πολιτικοοικονομικά και πολιτιστικά κριτήρια.

Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσω να αναδείξω τις βασικές αρχές της κοινωνικής καινοτομίας ως ένα νέο ερευνητικό και επιστημονικό κλάδο.
Ως προς τον ακριβή ορισμό δεν υπάρχει πλήρης ταύτιση σε όλο τον ακαδημαϊκό και ερευνητικό κόσμο καθώς υπάρχει ποικιλομορφία ως προς τα πολιτικοοικονομικά και πολιτιστικά κριτήρια.

Εντός της Ε.Ε. η κοινωνική καινοτομία ερμηνεύεται ως μία έννοια που συνεπάγεται νέες ιδέες (προϊόντα, υπηρεσίες και μοντέλα) που ανταποκρίνονται ταυτόχρονα στις κοινωνικές ανάγκες και δημιουργούν νέες κοινωνικές σχέσεις ή μορφές συνεργασίας. Σύμφωνα με το ορισμό του Oslo Manual, την έκθεση του ΟΟΣΑ που αφορά στη συλλογή και ανάλυση δεδομένων καινοτομίας, ως κοινωνική καινοτομία ορίζεται η καινοτομία κοινωνικών στόχων για τη βελτίωση της ευημερίας των ατόμων ή των κοινοτήτων. Μία τρίτη ανάλυση ορίζει την κοινωνική καινοτομία ως τις νέες λύσεις που μπορεί να έχει ένα προϊόν, μία υπηρεσία ή μία διαδικασία που εξυπηρετεί μία κοινωνική ανάγκη καλύτερα από μια υπάρχουσα δομή και δύναται να οδηγήσει σε μία νέα ή βελτιωμένη σχέση και χρήση πόρων. Από τους παραπάνω ορισμούς προκύπτει ότι οι κοινωνικές καινοτομίες ωφελούν την κοινωνία και ενισχύουν την ικανότητα της να δρα.

Η μεγάλη άνθιση του κλάδου ήρθε τη δεκαετία του 1980 με κύριο άξονα μελέτης τις πιθανές απόρροιες της τεχνολογικής καινοτομίας στην κοινωνία. Ωστόσο, το ενδιαφέρον για τη μελέτη και ανάλυση της κοινωνικής καινοτομίας αυξήθηκε δραματικά με την παγκόσμια κρίση του 2009. Η κρίση άγγιξε μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Τα εισοδήματα συρρικνώθηκαν, τα ποσοστά ανεργίας αυξήθηκαν, το κράτος κοινωνικής πρόνοιας κατέρρευσε.

Ήταν η ίδια χρονιά που ο τότε Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής José Manuel Barroso στο πλαίσιο των συζητήσεων του Διεθνούς Οικονομικού Φόρουμ εξέφραζε την σημαντικότητα της κοινωνικής καινοτομίας ως μοχλό προώθησης της βιώσιμης ανάπτυξης, της εξασφάλισης θέσεων εργασίας και της ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας στον αντίποδα της οικονομικής κρίσης. Παράλληλα, στην απέναντι πλευρά του Ατλαντικού, ο τότε Πρόεδρος των ΗΠΑ, Μπάρακ Ομπάμα ίδρυε εντός του Λευκού Οίκου Γραφείο Κοινωνικής Καινοτομίας και Πολιτικής Συμμετοχής για τη σύμπραξη των πολιτών προκειμένου να βρεθούν νέες λύσεις στα κοινωνικά προβλήματα της χώρας. Τέλος, την ίδια χρονική περίοδο στην Ε.Ε. αναπτυσσόταν το Social Innovation Initiative με στόχο την προώθηση της κοινωνικής καινοτομίας ως μοχλό ανάπτυξης και αύξησης της απασχόλησης, της ανταλλαγής πληροφοριών, της υποστήριξης κοινωνικών επιχειρήσεων, επενδυτών και δημόσιων οργανισμών.

Όπως προκύπτει και από τα παραπάνω η κοινωνική καινοτομία σχετίζεται μεταξύ άλλων με τη βιώσιμη ανάπτυξη, την κοινωνική και οικονομική ισότητα, την ισότητα των φύλων, την απασχόληση, την ποιότητα ζωής και της εύρυθμης λειτουργίας των πόλεων, την κοινωνική προστασία και αλληλεγγύη, την ενδυνάμωση των δημοκρατικών διεργασιών (μέσω υιοθέτησης θεσμών διαβούλευσης και τοπικών δημοψηφισμάτων) και την ψηφιοποίηση του κράτους καταργώντας τις δυστοκίες της γραφειοκρατίας, προωθώντας τη διαγενεακή και πολυπολιτισμική συμφιλίωση, δίνοντας έμφαση στις ιδιαιτερότητες των τοπικών κοινωνιών. Όσον αφορά την επιτυχία της και στο πώς μπορεί να εδραιωθεί η κοινωνική καινοτομία έναντι άλλων πρακτικών επίλυσης κοινωνικών φαινομένων αυτή έγκειται στον θετικό κοινωνικό αντίκτυπο και στη θετική κοινωνική αξία.

Στην Ελλάδα μεγάλο μέρος τέτοιων δράσεων έχουν περάσει στη δικαιοδοσία των Δήμων καθώς σύμφωνα με τον υφιστάμενο νόμο Καλλικράτη, οι Δήμοι έχουν επιφορτιστεί πλέον με την άσκηση της κοινωνικής πρόνοιας, έννοια συνυφασμένη με την κοινωνική καινοτομία. Αυτό φαντάζει λογικό καθώς η λύση σε ένα τοπικό και μικρότερης κλίμακας πρόβλημα μπορεί να δοθεί αμεσότερα, οι Δήμοι όμως συχνά δεν έχουν το καταλλήλως καταρτισμένο προσωπικό, τα απαραίτητα μέσα και τους οικονομικούς πόρους για να αντιμετωπίσουν το θέμα αποτελεσματικά.

Όσον αφορά την κατάταξη της Ελλάδας στην καινοτομία, σύμφωνα με το European Innovation Scoreboard, είναι μέτρια. Η Αθήνα όμως, έχει βραβευθεί για τα έργα κοινωνικής καινοτομίας της (μεταξύ άλλων Ευρωπαϊκή Πρωτεύουσα Καινοτομίας 2018) ενώ, παράλληλα και ο ίδιος ο Δήμος
Αθηναίων έχει ιδρύσει εξειδικευμένο τμήμα καινοτομίας. Γίνεται σαφές ότι στην παρούσα φάση, χωρίς αυτό να αποκλείει άλλες δράσεις, τα επιτυχημένα ερευνητικά έργα κοινωνικής καινοτομίας και τα χρηματοδοτικά εργαλεία που ανακοινώνονται έχουν ως κύριο άξονα τις πόλεις.

Κρίνεται σκόπιμη η αναφορά ότι διαφαίνεται ήδη μια αργή αλλά σταθερή επαγγελματικοποίηση του κλάδου με βασική προϋπόθεση την συνύπαρξη και συνεργασία του δημόσιου, ιδιωτικού, επιχειρηματικού και ερευνητικού τομέα. Τα έργα κοινωνικής καινοτομίας είναι μία πολυπαραγοντική εξίσωση σχεδίασης τολμηρών και καινοτόμων λύσεων σε κοινωνικά προβλήματα και απαιτείται συνσχεδιασμός, συναπόφαση, συμπαραγωγή, συναξιολόγηση και συνευθύνη όλων των εμπλεκόμενων φορέων. Παράλληλα, η συστηματοποίηση και επαγγελματικοποίηση του κλάδου ανάδειξε την ανάγκη της διαθεματικότητας καθώς οι κοινωνικές και οι ανθρωπιστικές επιστήμες είναι εκείνες που θα εντοπίσουν και θα αναδείξουν το πρόβλημα και οι τεχνολογικές επιστήμες θα προσφέρουν, κάνοντας χρήση όλων των σύγχρονων τεχνολογικών επιτευγμάτων, τα εργαλεία για την ανακούφιση αυτών που πλήττονται. Καταλήγοντας, κρίνεται χρήσιμη η υπενθύμιση της ανθρωποκεντρικότητας όλων των επιστημών. Η πλούσια παραγωγή των τεχνολογικών επιτευγμάτων θα πρέπει να συμπορεύεται με την ανάγκη επίλυσης κοινωνικών προβλημάτων και ανακούφισης όσων βρίσκονται σε δυσχερέστερη θέση προκειμένου να πορευτούμε όλοι μαζί σε μία οργανωμένη και αειφόρα κοινωνία που θα αναπτύσσεται εύρυθμα.